(H)Eerlijk verbeeld. De rol van cultuur: Terugblik op een gesprek

Dit artikel werd geschreven door Nikol Wellens.

Tussen oktober 2022 en april 2023 organiseerden Reset Vlaanderen, Masereelfonds en Oikos vijf gespreksavonden over rechtvaardige transitie onder de titel (H)Eerlijk verbeeld. De opbouw van elke avond in het Krookcafé staat vast: drie sprekers geven over een specifiek thema een voorzet als verbeelder, doener of uitdager. Daarna gaat een moderator in gesprek met hen en het publiek. Pulse transitienetwerk cultuur jeugd media werkte mee aan de invulling van de avond over de rol van cultuur. Marieke De Munck (curator, VIERNULVIER) leidde op 16 november 2022 thema en sprekers in. Het panel bestond uit Martha Balthazar (theatermaker en auteur) als verbeelder, Koos Hogeweg (artistiek stuurman, Stormkop) als doener en Nikol Wellens (onderzoeker, Kunstenpunt) als uitdager.

Welke rol kunnen, mogen, moeten kunst en cultuur spelen richting een meer rechtvaardige en gelijkwaardige wereld? Auteur Amitav Gosh schreef het boek Te groot om ons voor te stellen over hoe de klimaatverandering elk aspect van het menselijk bestaan beïnvloed heeft. Hij stelt dat de literatuur niet in staat is om de schaal en het geweld ervan te vatten. Volgens hem is de klimaatcrisis daarom ook een crisis van de cultuur en dus van de verbeelding.

Martha Balthazar vindt de vraag wat kunst kan doen in tijden van crisis een interessante én een gevaarlijke vraag. Kunst moet kunnen ontsnappen aan een nutsfunctie. Er zijn vele manieren om aan kunst te doen en vele manieren om wel of niet impactvol te zijn. Kunst kan een scheppende kracht, een kritische kracht, een transformatieve kracht zijn.

De bib waar we zitten, de boeken erin, de stad buiten: we zijn omringd door cultuur en door kunst, door producten van verbeelding, vaak geïnspireerd door het werk van kunstenaars. Kunst heeft een rol als schepper van cultuur en kan in die rol de heersende krachten uitdagen en de samenleving mee vormgeven. De kritische kracht van kunst geeft ons afstand van de realiteit waar we middenin zitten. We kunnen zo elkaar leren om te verbeelden hoe het zou kunnen zijn om te leven in een wereld die er anders uit ziet. Transformatie vraagt verbeelding, een deur naar een andere wereld. Hoe wordt dit dan praktijk? Martha ontleent een term uit anarchistische hoek: prefiguratieve kunst voor het uitbouwen van een verbeelding, schaal één op één. Door dit werk in de wereld te planten, toont het een voorafspiegeling van een toekomstige samenleving. Stormkop is voor haar een plek die een vrijplaats heeft uitgebouwd binnen de samenleving die zelf geen vrijplaats is. Het is een vorm van hacken. Haar droom is dat eilandjes van prefiguratieve kunst elkaar gaan ontmoeten: een netwerk van verbeelding, schaal één op één.

Koos Hogeweg legt uit hoe ze bij Stormkop concreet werken vanuit een kunstenaars-mindset. Stormkop is een niet-vrijblijvende vrijhaven, omdat ze betekenis willen geven aan alles wat ze doen. Dit is hun mantra: ‘we denken dat elk mensenkind graag gezien wil worden, graag gehoord wil worden en graag geraakt wil worden, in de dubbele betekenis van het woord: schop onder de kont, geraakt worden door kunst’. Kleine kinderen zijn daar heel ontvankelijk voor en volwassenen kan je ook verleiden. Stormkop werkt in Antwerpen aan een verlaten scheepswerf op 60 meter van een bocht in de Schelde vol afval. Ze nodigen kinderen vanaf vier jaar, en oudere avonturiers, uit om samen plastic te gaan jutten, met emmers en handschoenen. Ze nemen het materiaal mee naar de ateliers en maken er iets moois van. Er is een Museum van Scheldevondsten, waar de werken betekenis krijgen. Alle vragen geven inspiratie. Een voorbeeld. Wat als het zoete water op is? Dan krijgen we brak water en gaan we oefenen om zeewier te kweken.

Nikol Wellens zag eind oktober 2022, in de week na de laatste klimaatbetoging, ‘De Zaak Shell Repetities voor de werkelijkheid’ van De Nwe Tijd. Of zo'n theatervoorstelling over de wereldwijde klimaatschade van het multinationale oliebedrijf Shell maatschappelijke impact heeft, is dan weer een andere vraag. Anoek Nuyens en Rebekka De Wit, de makers van deze voorstelling, brengen wel toekomstige generaties en de planeet zelf op het podium. Blijkbaar hadden zij geen last van de grenzen die auteur Amitav Ghosh ziet in wat binnen een roman mogelijk is. Het potentieel tot maatschappelijke vernieuwing van kunst bestaat niet uit sluitende antwoorden of concrete oplossingen. De betekeniservaring van kunst kan niet gereduceerd worden tot een toekomstfabriek. Als cultuur en kunst alleen gewaardeerd zouden worden om het maatschappelijke nut ervan, dan aanvaarden ze een opdracht van verstaanbaarheid en toepasbaarheid. Hiermee geven ze hun autonomie op en meteen ook de vrijzone die verbeelding nodig heeft om zelfs maar te kunnen bestaan. Op de lange termijn is dit dodelijk voor de waarde van cultuur.

Het gesprek vertrok van de vaststelling dat er veel wordt verwacht. Er wordt vaak naar de cultuursector gekeken als laatste redding, in de hoop dat er een mirakel gebeurt. Het geeft een dubbel gevoel. We mogen tegelijk tegen het nutsdenken zijn én streng voor onszelf als we ons laten doen door de grenzen die ons gesteld worden. ‘Die Schelde schoonmaken? Dat lukt niet, jawel, we gaan het doen...’.

Hebben we een crisis van de verbeelding? Ja en nee. De realiteit is een heel vreemde fictie. We zitten in een systemische crisis. ‘De Zaak Shell’ creëerde een ruimte die nergens anders bestaat. Ze toont het complexe spel van wijzen naar elkaar en daardoor in een impasse terechtkomen. We gaan het vooral oplossen doordat sommige mensen hun verantwoordelijkheid opnemen. In de cultuursector kunnen we zoeken naar manieren om acties te omarmen en te ondersteunen. Veel van die duurzame praktijken zijn echter minder zichtbaar en krijgen niet altijd erkenning. Aan de andere kant moeten we de impact ervan ook niet onderschatten. Iemand zei wel eens: als je een persoon geraakt hebt en veranderd hebt, heb je de wereld veranderd.